Plan daltoński polega na metodzie indywidualnej pracy uczniów a więc zrywa z tradycyjnym sztywnym klasowo lekcyjnym systemem nauczania. Twórczynią tego systemu jest amerykańska nauczycielka Helena Parkhurst (1887-1957) która przedstawiła swą koncepcję w książce pt. „Wykształcenie wg planu daltońskiego”. Myśl organizowania pracy indywidualnie zrodziła się u Parkhurst ok. 1905 roku kiedy zaczynając swą karierę nauczycielską zmuszona była pracować z kilkoma klasami jednocześnie. Wtedy to właśnie wpadła na pomysł indywidualnej nauki każdego z uczniów. Poprosiła starszych uczniów aby pomogli młodszym oraz przy ich pomocy przerobiła magazyn szkolny w klasę, w której każdy kąt przeznaczyła na inny przedmiot. Parkhurst chciała aby nauczanie masowe w klasie zastąpić samodzielnym uczeniem się dzieci w szkole, pozwolić dzieciom uczyć się we własnym tempie, pobudzić do współpracy, zastosować indywidualne sprawdzanie wyników pracy u każdego ucznia przez nauczyciela.
W 1914 roku Parkhurst wyjeżdża do Włoch gdzie dokształca się i współpracuje z Marią Montessori. Po czterech latach powraca do Ameryki i przystępuje do wprowadzenia planu laboratoryjnego do szkoły średniej w mieście Dalton w Stanie Massachusetts. Od nazwy tegoż właśnie miasta nazwa „planu laboratoryjnego” zostaje przekształcona na „daltoński plan laboratoryjny”.
Żywe zainteresowanie systemem, zwłaszcza ze strony angielskiej inspektorki i pionierki nowych idei pedagogicznych Belle Rennie z Londynu spowodowało szerokie spopularyzowanie planu w Anglii i w innych krajach. W1922 roku powstało Towarzystwo Daltońskie, które na celu miało propagowanie systemu. Można także zaznaczyć, że plan daltoński dotarł również do Polski do szkół średnich w Warszawie, Kamieńcu, Rydzynie.
Co Helena Parkhurst krytykuje w tradycyjnym systemie nauczania?
1. Dzień pracy ucznia jest racjonalnie zorganizowany, rozgraniczenie uczenia się i nauczania w godzinach raczej rannych oraz samodzielna praca w domu z polecenia nauczyciela.
2. Tradycyjna lekcja nie odpowiada zasadom ani pedagogiki ani naukowej organizacji pracy, podczas krótkiego trwania ma zbyt dużo zadań do spełnienia (z zakresu nauczania, wychowania, kontroli prac i oceniania).
3. Częsta zmiana lekcji powoduje, że uczniowie muszą od nowa przystosowywać się do nowego tematu i nauczyciela oraz odwrotnie - nauczyciel musi przystosować się do grupy.
4. Zbyt liczny oraz nieracjonalnie dobrany pod względem poziomu umysłowego zespół klasowy.
5. Indywidualne sprawdzanie i oceniania jest powierzchowne;
6. Brak samodzielności w czasie lekcji, brak uwzględniania indywidualności ucznia oraz nadmierne zdyscyplinowanie.
7. Zajęcia domowe nie maja warunków sprzyjających gdyż nie każdy z uczniów posiada „warsztat pracy” (własny kąt do nauki), uczniowie pracują w izolacji od pobudzającego do wysiłku społecznego – zespołu koleżeńskiego, poza tym prace domowe odrabiane były po wyczerpujących zajęciach szkolnych, mniej zdolni i leniwi uczniowie korzystają z pomocy dorosłych lub co gorsze odpisują od kolegów.
Poddając krytyce te właśnie aspekty tradycyjnego systemu nauczania Parkhurst zaczynając budowę swojego systemu uważała, że niezbędna jest na drodze edukacji harmonia między nauczycielem a uczniem. Przy realizacji planu daltońskiego na plan pierwszy wysunęły się dwie zasady: wolność i odpowiedzialność. Reformę zaczęła od podstaw czyli od lekcji i pracy domowej. Praca samodzielna dotąd wykonywana w domu odbywa się w szkole pod okiem nauczyciela. Zajęcia domowe podejmują poszczególni uczniowie zgodnie ze swymi chęciami i odczuwaniem konieczności uzupełnienia pracy szkolnej, zaznaczyć należy, że nie podlegają one kontroli nauczyciela. W związku z usunięciem pracy domowej czas lekcji wydłużył się nieco gdyż nie zadawano i w czasie lekcji zostało tylko nauczanie.
Zamiast jednej jednostki lekcyjnej i omówieniem materiału do niej przydzielonego Parkhurst wprowadziła przydział. Jest to miesięczny program mający charakter obszernej instrukcji wskazującej co uczniowie maja popracować, w jaki sposób i z jakich źródeł mają korzystać. Przydziały te były powielane i rozdane każdemu, przy czym musiały być jasno sprecyzowane aby każdy uczeń zrozumiał jego treść. Poza tym ze względu na niejednakowe uzdolnienia przydziały podzielono na maksymalne, średnie i minimalne. Przydział taki powinien zawierać:
zachęcająco ujęty wstęp do pracy nad danym tematem;
jasno ujęty temat z zaznaczeniem prac piśmiennych i ustnych;
podanie źródeł i środków dydaktycznych (książki, podręczniki, mapy, encyklopedie)
wskazówki orientacyjne w czasie przeznaczonym na przerobienie materiału gdyż uczniowie ucząc się nie zdawali sobie sprawy z tego, że niebawem upłynie miesiąc przeznaczony na przerobienie przydziału i niektórzy nie wyrabiali się z czasie dlatego podzielono przydział miesięczny na tygodnie.
Parkhurst wprowadziła także konferencje lekcyjne. Są to spotkania ucznia bądź grupki uczniów z nauczycielem.Uczniowie na konferencję lekcyjna przychodzą sami z własnej woli lub tez zwoływane są one przez kierownika pracowni na podstawie obserwacji pracy ucznia. W odróżnieniu od tradycyjnej lekcji na konferencjach nauczyciel czyli kierownik pracowni jest postacią raczej bierną, aktywnością natomiast wykazują się uczniowie to oni stawiają pytania na które odpowiada kierownik, sugeruje odpowiedź bądź też wywołuje dyskusję. Ważne jest także to, że na konferencjach uczniowie nie są oceniani.
- Nauczyciel jest czynną stroną w przygotowywaniu przydziałów i organizowaniu konferencji głównym jednak celem reformy Heleny Parkhurst była organizacja samodzielnej pracy uczniów, która odbywała się w pracowniach stanowiących charakterystyczną instytucje planu daltońskiego. Aspekty dotyczące pracowni to: każda pracownia przeznaczona była do innego przedmiotu; na drzwiach znajdował się numer pracowni i nazwa przedmiotu;
- zajęcia samodzielne trwały w najlepszych godzinach dnia;
- jeżeli była większa liczba uczniów pracownie mogły być dublowane;
- w każdej pracowni powinny być meble tak dobrane aby uczeń czuł się swobodnie (krzesło, stolik nie szkolne ławki) a zarazem takie aby sal miały charakterystyczny dla siebie wygląd;
- na korytarzu stały szafki bądź półki aby uczniowie mogli tam zostawiać swoje karty i prace;
- gospodarzem pracowni jest kierownik dobrze jest kiedy jest on także opiekunem grupy
- gospodarz pracowni wypożycza uczniom materiały pomocnicze ale także obserwuje ich pracę;
- uczeń wchodzi do pracowni bez przymusu, zajmuje dowolne miejsce i wybiera ten przedmiot, który chce, wybiera dobrowolna metodę tą która mu odpowiada, może uczyć się sam lub w grupie, sam dostosowuje tempo nauki;
- uczeń ma obowiązek wychodząc z pracowni zanotować w specjalnych wykazach jaką część swojego przydziału wykonał oraz musi zwrócić kierownikowi wypożyczone materiały.
Taka organizacja pracy w dużym stopniu realizowała zasadę wolności.
Dodać należy, że nie wszystkie przedmioty były realizowane za pomocą systemu pracownianego, przedmioty artystyczno-techniczne nie były nim objęte.
Kiedy uczeń opracuje swój przydział zgłasza to nauczycielowi i jest to jednoznaczne z tym, że jest on gotowy do złożenia sprawozdania z pracy. Następuje wtedy gruntowna kontrola. Nauczyciel kontroluje prace pisemne, żąda objaśnień, przepytuje z przerobionego materiału. Kiedy praca jest przyjęta nauczyciel zaznacza to na karcie ucznia w rubryce sprawdziany co decyduje o promocji do następnej klasy.
Innym rodzajem kontroli są też jednostki pracy czyli dzienna część przydziału, którą powinien opracować uczeń. Tak więc miesięczny przydział będzie się składał z 20 jednostek (5 jednostek w tygodniu).
Parkhurst ustanowiła także trzy rodzaje wykazów kontrolnych nazywając je wykresowymi, ponieważ do odnotowywania postępów zastosowała metodę graficzną, wykresy te dawała graficzny obraz postępów ucznia. Wykazy kontrolne przeznaczone były dla ucznia, opiekuna klasy i kierownika pracowni.
Plan daltoński zyskał popularność dlatego, że umożliwiał dostosowanie tempa nauki do rzeczywistych możliwości ucznia, wdrażał dziecko do polegania na sobie, budził inicjatywę i samodzielność młodzieży zarówno w działaniu jak i myśleniu, wyrabiał poczucie odpowiedzialności za wykonanie podjętego zadania, zmuszał do poszukiwania najlepszych i najprostszych metod pracy.
